Door Marthe Dijk
In mijn artikel over Afrikaanse literatuur in de vorige editie van Vertalersnieuws heb ik de discussie over de taalkeuze besproken. Chinua Achebe staat aan de kant van de koloniale talen, terwijl Ngugi wa Thiong´o juist voor het gebruik van Afrikaanse talen is. Ngugi noemt het schrijven in de koloniale talen zelfs neokolonialisme. Achebe stelt daar tegenover dat het op zijn manier gebruiken van de koloniale talen juist een gevoel van vrijheid geeft. Het resultaat is een geafrikaniseerde Europese taal, onder meer door het toevoegen van grammaticale en lexicale eigenschappen van de onderliggende Afrikaanse talen aan de koloniale taal. Twee voorbeelden hiervan zijn het verbreden van de betekenis van woorden en het veranderen van de zinsstructuur.
Semantische verschuiving
De betekenisverandering of semantische verschuiving van woorden zorgt voor het eerste vertaalprobleem. De betekenis van een woord of concept in de Europese taal wordt uitgebreid om ook de betekenis van dit woord in de Afrikaanse context uit te drukken. De Europese lezer is niet bekend met deze nieuwe betekenis. In sommige gevallen zal de nieuwe betekenis uit de context gehaald kunnen worden. Zo kan een woord als `schaamte´ bijvoorbeeld ook `bescheidenheid´ betekenen. Dit is slechts een subtiele verschuiving, maar minder subtiele verschuivingen komen ook voor. Het is aan de vertaler om een vertaalstrategie te bepalen.
Er zijn twee opties die de vertaler heeft voor het vertalen van semantische verschuivingen. De vertaler zou de betreffende frase kunnen vertalen met een idiomatische frase uit de doeltaal, maar de vertaler kan er ook voor kiezen om de frase net zo gemarkeerd te vertalen als deze frase ook is in de brontaal. Dit laatste is dezelfde strategie die de schrijver zelf al heeft toegepast toen hij de tekst schreef in de koloniale taal, omdat de auteur de tekst in zijn hoofd al heeft omgezet vanuit zijn moedertaal in de koloniale taal. Dit wordt ook wel vertalen zonder brontekst genoemd. Het is belangrijk dat de vertaler zich bewust is van de mogelijkheid van semantische verschuivingen in de Afrikaanse context.
In het boek The Voice van de Nigeriaanse schrijver Gabriel Okara komen meerdere aspecten van geafrikaniseerd taalgebruik voor. Semantische verschuiving is daar een van. In zijn artikel bespreekt Ebi Yeibo de volgende zin: `What I do with my money does not touch you.´ De betekenis van het werkwoord `to touch´ is in deze zin uitgebreid met de betekenis `to concern´. Een gemarkeerde vertaling zou in dit geval kunnen zijn: `Wat ik doe met mijn geld raakt jou niet.´ Aan de andere kant is ook een idiomatische vertaling mogelijk: `Wat ik doe met mijn geld gaat jou niet aan.´
Spreekwoorden
Een ander voorbeeld waarin de onderliggende Afrikaanse taal terug te vinden is in de koloniale taal zijn spreekwoorden. In veel Afrikaanse talen zijn spreekwoorden een essentieel onderdeel van het taalgebruik. Schrijvers vertalen vaak het spreekwoord uit hun moedertaal één op één naar de koloniale taal. Als je al deze spreekwoorden ook daadwerkelijk vertaalt naar het Nederlands, zal het voor een Nederlandse tekst waarschijnlijk een beetje veel lijken, omdat wij spreekwoorden minder frequent gebruiken. Maar aan de andere kant zorgen juist deze spreekwoorden wel voor de Afrikaanse context.
Opnieuw heeft de vertaler de keuze tussen twee hoofdstrategieën. De vertaler kan ervoor kiezen om de spreekwoorden één op één te vertalen, net als de schrijver van het origineel heeft gedaan. Maar de vertaler kan ook een equivalent van het spreekwoord zoeken in de doeltaal. Met andere woorden, de vertaler moet een keuze maken tussen exotiseren en naturaliseren. In de postkoloniale vertaalwetenschap is er veel onderzoek gedaan naar de keuze van vertalers. In de meeste gevallen koos de vertaler ervoor om de tekst te normaliseren, met uitzondering van dialogen, waar meer gemarkeerde vertalingen te vinden zijn. Kathryn Woodham spreekt dan ook van rekoloniseren. Critici zien liever een meer exotiserende strategie door zoveel mogelijk de eigenschappen van de brontekst te behouden.
In Things Fall Apart van Chinua Achebe wordt veelvuldig gebruik gemaakt van spreekwoorden en metaforen. Slechts enkele voorbeelden zijn: `He who brings kola brings life,´ `A chick that will grow into a cock can be spotted the very day it hatches,´ en `A baby on its mother´s back does not know that the way is long.´ Een equivalent in het Nederlands komt mij niet een-twee-drie boven. Een meer letterlijke vertaling zal de Afrikaanse context bewaren en zorgt ervoor dat de frase net zo gemarkeerd blijft als in de brontekst.
De keuze van de vertaler
Invloeden van Afrikaanse talen zijn dus zichtbaar in het gebruik van de koloniale talen, met name op het gebied van de semantiek en de grammatica. Het resultaat is een geafrikaniseerde Europese taal. Woordbetekenissen worden verbreed, zinsstructuren worden aangepast en uitdrukkingen worden toegevoegd. Dit zijn allemaal gemarkeerde veranderingen. De vertaler moet kiezen tussen een idiomatische vertaling van de tekst, meer richting de doeltaal, of een gemarkeerde vertaling van de tekst, meer richting de brontaal en de onderliggende Afrikaanse taal, waarbij de uitdrukkingen in de doeltaal net zo vreemd zijn als de uitdrukkingen in de brontaal.
Omdat het boek dat is geschreven in de koloniale taal een vertaling is zonder brontekst, heeft de auteur al verschillende strategieën toegepast. De vertaler kan ervoor kiezen deze strategieën over te nemen of een andere strategie toe te passen, exotiserend dan wel naturaliserend. De vertaler moet echter wel onthouden dat de Afrikaanse schrijver al bewuste keuzes heeft gemaakt. Een al te naturaliserende aanpak zal dus niet altijd gewaardeerd worden.
Bronnen
Fioupou, Christiane. “Translating Pidgin English, Rotten English and Ubuesque English into French.”
Gullin, Christina. “Translation on Trial: Nadine Gordimer in Swedish.”
Woodham, Kathryn. “Linguistic Decolonisation and Recolonisation? Fluent Translation Strategies in the Context of Francophone African Literature.”
Allen in: Granqvist, Raoul. J., ed. Writing Back in/and Translation. Wien: Peter Lang, 2006.
Gyasi, Kwaku A. “Writing as Translation: African Literature and the Challenges of Translation.” Research in African Literatures 30.2 (1999): 75-87.
Igboanusi, Herbert. “The Igbo Tradition in the Nigerian Novel.” African Study Monographs 22.2 (2001): 53-72.
Yeibo, Ebi. “Nativization of English in African Literary Texts: a Lexico-semantic Study of Transliteration in Gabriel Okara´s The Voice.” International Journal of Humanities and Social Science 1.13 (2011): 202-8.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten