vrijdag 15 februari 2013

De Talenreis: Papoea-Nieuw-Guinea

Door Sigrid Lensink-Damen

De Onafhankelijke Staat Papoea-Nieuw-Guinea is een eilandengroep in de Stille Oceaan, waarvan het grootste eiland aan Indonesië grenst. Er wonen 6,3 miljoen mensen die samen 823 talen spreken.

Talendiversiteit

In het Westen is Papoea-Nieuw-Guinea vooral bekend van de verhalen over geïsoleerde stammen die aan koppensnellen en vermeend kannibalisme doen. Om je maar meteen gerust te stellen: kannibalisme is de wereld uit.

In de binnenlanden leeft er toch nog een groot aantal stammen op traditionele wijze. Deze stammen zouden nauwelijks contact hebben met anderen en daarom hun eigen taal hebben ontwikkeld. Ook werd lang gedacht dat de diversiteit aan talen op Papoea-Nieuw-Guinea te maken heeft met de ontoegankelijkheid van de eilanden: ze bestaan hoofdzakelijk uit bergen en dicht regenwoud. Het is in ieder geval een feit dat er van de meeste talen op Papoea-Nieuw-Guinea slechts honderden tot enkele duizenden sprekers zijn.

Pidgintalen

Ontoegankelijk of niet, er was wel degelijk contact tussen de stammen. De meeste mensen konden vier, vijf of meer talen spreken om handel te drijven of hun buren te verstaan. De belangrijkste talen in de archipel zijn het Hiri Motu, het Tok Pisin en het Engels. De eerste is een moderne versies van een pidgintaal, de tweede is een creoolse taal.

Pidgintalen ontstaan wanneer twee talen in een vereenvoudigde versie met elkaar vermengen. Dit gebeurde vooral in koloniën waar bijvoorbeeld het Engels zich verstrengelde met de lokale talen. Als pidgintalen (per definitie een tweede taal) moedertaalsprekers krijgen wordt de taal een creoolse taal.

Taalgroepen (phyla)

De talrijke Papoeatalen zijn echter nog niet ingetekend op de linguïstische kaart. Slechts een handvol van deze talen is gedocumenteerd. Het is moeilijkom de verbanden tussen de Papoeatalen te achterhalen. Taalkundigen zoeken meestal naar overeenkomsten in woorden, zoals voornaamwoorden en namen van familierelaties (moeder, vader, zoon, dochter enz). Bij de Indo-Europese talen zie je dan al snel een patroon ontstaan. Bij de Papoeatalen niet. Toch zijn taalkundigen erin geslaagd de verschillende talen in taalgroepen, of phyla, te rangschikken.

Professor Stephan Wurm van de Australian National University heeft 16 phyla beschreven (later hebben anderen er nog 3 gevonden), waarvan het Trans-Nieuw-Guinese phylum het grootste is. Dit omvat 500 talen. Andere phyla zijn bijvoorbeeld het West-Papoea, het Oost-Papoea, het Geelvinkbaai, het Torricelli en het Sepik-Ramu.

Nieuwe vergelijkingsmethode

Linguïsten kunnen met de huidige onderzoeksmethoden talen reconstrueren tot zo’n 8000 jaar geleden. Een probleem bij het indelen van de Papoeatalen is dat deze talen veel ouder zijn dan 8000 jaar. Bodemvondsten bevestigen dit: er zouden al 35.000 jaar geleden mensen hebben gewoond op Papoea-Nieuw-Guinea.

In 2005 presenteerden taalwetenschappers van het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek en het Centrum voor taalwetenschappen van de Radboud Universiteit, beide in Nijmegen, een nieuwe vergelijkingsmethode. De vergelijking vindt niet langer plaats tussen woorden, maar tussen grammaticale constructies. Van 15 Papoeatalen en 16 Austronesische talen plozen de onderzoekers uit of de gekozen 125 grammaticale kenmerken er wel of niet in voorkwamen.

Een computerprogramma verwerkte vervolgens de lijsten met ja/nee-antwoorden. Dit computerprogramma, ontwikkeld door biologen, was ervoor om via uiterlijke kenmerken stambomen te maken. De taalwetenschappers zagen hierin de kans om talen die ouder zijn dan 8000 jaar te kunnen duiden.

Stambomen

Het resultaat was één Austronesische stamboom en één stamboom van de Papoeatalen. De Austronesische stamboom kwam overeen met de indeling die al gemaakt was op grond van woordenvergelijking. Dit was hoopvol voor de stamboom van de Papoatalen: het zou goed kunnen kloppen. De stamboom liet zien dat de grootste taalgroepen op de grootste eilanden voorkwamen en dat er binnen elke eilandengroep subgroepen gevormd konden worden. Dit was opmerkelijk, omdat er bij de woordenvergelijking geen enkele overeenkomst werd gezien.

Hoewel de taalwetenschappers in 2005 zich nog voorzichtig uitdrukten wat betreft de interpretatie van de resultaten, kan de talenkaart van Papoea-Nieuw-Guinea hoogstwaarschijnlijk binnen afzienbare tijd worden ingekleurd.

In de volgende aflevering ga ik naar de binnenlanden van Afrika, waar naar verluidt de bakermat van onze taal ligt.

Bronnen:
De Grote Taalatlas
Papoeatalen
Papoea-Nieuw-Guinea
Wortels van de Papoeatalen - Wetenschap24.nl
Artikel van Michael Dunn c.s. in Science 2005 (Engels)
Op zoek naar de oertaal - artikel uit De Standaard

Geen opmerkingen: