De Dag van de Moedertaal is nog maar dertien jaar oud en veel status heeft-ie niet. Als eerbetoon aan dit ondergeschoven VN-kind belicht Daan Bronkhorst in dit artikel wat moedertaal verbindt met mensenrechten.
21 februari, Dag van de Moedertaal
Deze nogal onbekende VN-dag werd voor het eerst gevierd in 2000. Het initiatief kwam uit Bangladesh. Daar wordt elk jaar op deze dag stilgestaan bij de demonstratie van 21 februari 1952 tegen het verbod van de (toenmalig Pakistaanse) regering op het spreken van Bengaals. Enkele demonstranten kwamen daarbij om. Na een langdurige lobby van Bangladesh beloonden de Verenigde Naties hun inspanningen door taalrechten en taalerfgoed een symbolische dag toe te kennen.Wat is een taal?
Een dialect met een leger en een vloot, volgens een gevleugelde uitspraak. Een taal is niet zo makkelijk af te bakenen. Volgens het standaardwerk voor talen Etnologue telt de wereld op dit moment 6912 talen. Die zijn niet gelijkelijk over de wereld verdeeld. Nieuw-Guinea heeft met 820 verschillende talen het record per vierkante kilometer. Voor taalkundigen is het een paradijs. Maar de diversiteit grijpt ook diep op het menselijk leven in.Taal als mensenrecht
Iedereen kan in een situatie komen waarin de eigen taal niet aansluit bij de taal die om je heen de dienst uitmaakt, zoals op een buitenlandse reis. Etnische minderheden stuiten nog veel vaker op dat probleem, bijvoorbeeld bij arrestaties, voor een rechtbank en op het gemeentehuis. In mensenrechtenverdragen is daarom veel vastgelegd over taal. Een overheid mag jou niet verbieden je eigen taal te spreken. Ouders mogen kinderen in een taal naar keuze opvoeden. Wie met justitie in aanraking komt, heeft recht op bijstand in een begrijpelijke taal. Taal is ook een cultureel recht, onderdeel van een identiteit.Taalbeleid
Dat verschilt sterk van land tot land. België heeft drie officiële talen en veel taalstrijd; Spanje spreekt Spaans, maar drie andere talen hebben een officiële status en de taalstrijd is er fel. Zwitserland heeft vier talen, afgegrensd per kanton, en geen taalstrijd. India, met 1400 talen, ken geen officiële hoofdtaal, wel hebben Hindi en Engels een aparte status in overheidscommunicatie. Ronduit discriminerend was het beleid in Turkije, waar onderwijs of radio in het Koerdisch verboden was. Dat verbod is onder grote internationale druk opgeheven. Ooit verbood Spanje het Baskisch, België het Nederlands, Russisch het Fins, Japan het Koreaans – al die taalverboden zijn gesneuveld. In Zuid-Afrika ontstonden de hevigste anti-apartheidsrellen, die van Soweto in 1976, toen de overheid het Afrikaans als verplichte schooltaal wilde invoeren.Vertalen
De bespreking van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, in 1948, gaf een mooi voorbeeld van vertaalproblemen. Frankrijk stelde voor: een mens mag nooit merchandise worden. De Engelse tolk nam dat woord letterlijk over. Die stelling vond de meerderheid van landen al te kras en het voorstel werd verworpen. Maar de Fransen bedoelden ‘gebruiksgoed’en niet het Engelse ‘koopwaar’.Letterlijk vertalen is nooit helemaal mogelijk. In veel talen bestond bijvoorbeeld het woord ‘mensenrechten’ niet. Die talen moeten zo’n woord nieuw munten, zoals het Chinees en het Arabisch deden. En dat betekent dat het woord óf een net iets andere betekenisveld heeft, óf lange tijd een vreemde eend in de bijt zal blijven. Omgekeerd, wij hebben geen vertaling voor het Afrikaanse ubuntu (zoiets als gemeenschapszin) of het Chinese ren (min of meer: medemenselijkheid).
Hebben talen een recht op leven?
‘Met elke olifant sterft een woordenboek’, luidt een gezegde. Maar taal hoeft niet als bedreigde diersoort beschermd te worden. Als de laatste olifant sterft, komt die soort nooit meer terug, terwijl een dode taal makkelijk weer tot leven gewekt kan worden. Taal verbieden is een aanslag op de identiteit,maar taal verliezen is minder erg, je krijgt er gewoon een andere identiteit bij. Vijftig jaar geleden had niemand voorzien hoe Nederlandse jongeren nu opgroeien met het Engels van muziek, internet en televisie en met het Marokkaans en Surinaams van de straattaal. Engels wordt binnen afzienbare tijd waarschijnlijk de voertaal op onze universiteiten.Dit artikel is met goedkeuring van de auteur overgenomen uit Wordt Vervolgd, editie februari 2013. Wordt Vervolgd is het maandblad van Amnesty International Nederland en wordt verspreid onder de leden van de organisatie.
Interessante links:
Internationale dag van de Moedertaal
Internationale Moedertaaldag volgens Wikipedia
Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in alle talen
Geen opmerkingen:
Een reactie posten