De Talenreis: het Egyptisch

Door Sigrid Lensink-Damen

Een van de bekendste Afro-Aziatische talen is het Egyptisch. Het spreekt tot de verbeelding door zijn schrift, de hiërogliefen, maar is inmiddels uitgestorven.

De taal

Tegenwoordig wordt er in Egypte Arabisch gesproken, maar van 2700 voor Christus tot 1000 na Christus was Egyptisch de voertaal. De ontwikkeling van de taal valt uiteen in vijf stadia: van het Oud-Egyptisch en het Middel-Egyptisch via het Nieuw-Egyptisch en het Demotisch naar het Koptisch. Het grootste verschil tussen deze fasen is dat de eerste twee taalvarianten vooral schrijftalen waren. Het Nieuw-Egyptisch was gebaseerd op de spreektaal van die tijd en nam elementen van deze spreektaal op in het schrift.

In 800 voor Christus ontstond er opnieuw een scheiding tussen de schrijf- en spreektaal. De toenmalige spreektaal werd door de Griekse geschiedschrijver Herodotus ‘demotisch’ (volks, van het volk) genoemd, om het volkskarakter ervan te benadrukken. Het Demotisch is langzaam overgegaan in het Koptisch. Het Koptisch is een creoolse taal: een mengvorm van Koinè-Grieks en Egyptisch. Het werd tot laat in de 17e eeuw gesproken, maar is intussen als spreektaal uitgestorven. Het geschreven Koptisch is nu een liturgische taal.

Het beeld

Een opvallend element van het Egyptisch is natuurlijk het schrift: de hiërogliefen. De inkepingen in de vorm van mensen, lichaamsdelen, vogels en andere dieren hebben pas na lange tijd hun geheimen prijsgegeven.

Eén van de beroemdste ontcijferaars van de hiërogliefen was Jean-François Champollion, een Franse taalkundige. Aan de hand van de steen van Rosetta en Griekse koningsnamen ontdekte hij dat de hiërogliefen zowel begrippen als klanken konden zijn.

Hiërogliefen kunnen in drie categorieën worden ingedeeld. De eerste categorie is het logogram, waarbij het symbool verwijst naar het voorwerp of de gebeurtenis dat het representeert. Een hiëroglief van een leeuw betekent dan ‘leeuw’. Een fonogram geeft een klank(groep) weer en hoort tot de tweede categorie hiërogliefen. Een leeuw geeft bijvoorbeeld de klank L weer. De derde categorie is het ideogram, die grammaticale elementen weergeeft. Een streepje onder een leeuw wil zeggen dat die hiëroglief als L gelezen moet worden en niet ‘leeuw’ betekent. Een ideogram wordt ook wel een semagram of determinatief genoemd.

Het ontcijferen van de Egyptische hiërogliefen was daarom nog niet zo eenvoudig. Waren alle puzzelstukjes gelegd, dan was de vertaler er nog niet: in het Egyptisch werden geen klinkers geschreven. De uitspraak moest daarom vaak gegokt worden. Later gingen de Egyptenaren op papyrus schrijven en werden de hiërogliefen vereenvoudigd weergegeven in het hiëratische schrift, dat vervolgens weer evolueerde in het Koptische schrift.

Beeldtaal

Hiërogliefen kunnen gezien worden als de voorloper van het pictogram. Een pictogram is een op zichzelf staande beeldtaal zonder grammaticale verwijzingen. Denk maar aan de bordjes op het station. Los van het feit dat pictogrammen tot hilarische interpretaties kunnen leiden, vertellen ze in één beeld een verhaal.

Andere uitingen van beeldtaal zijn bijvoorbeeld uithangborden, logo’s van bedrijven, muurschilderingen en graffiti. Nu vinden veel mensen graffiti vandalisme, maar toch vertelt een ‘tag’ een verhaal, het verhaal van de straat. Hoe zouden wetenschappers die 2000 jaar na ons leven die beeldtaal kunnen ontcijferen? Heeft de beeldtaal van onze tijd ook een soort steen van Rosetta? Daarop kan ik natuurlijk geen antwoord geven, maar beeldtaal heeft wel een context en een interpretatie nodig. Vaak zijn die drie dingen – beeldtaal, context en interpretatie – gekoppeld aan de cultuur waarin ze voorkomen.

Afbeelding gevonden op Facebook, bron onduidelijk

In het huidige Egypte worden muurschilderingen en graffiti gebruikt om een (revolutionaire) boodschap over te brengen. Sinds de Arabische Lente is het een populaire vorm om mensen te wijzen en bewust te maken van allerlei misstanden. Een blauwe bh siert bijvoorbeeld al tijden de muren in Cairo. De gebeurtenis die bij het beeld hoort, is van een vrouw die op hardhandige wijze van het Tahrirplein werd verwijderd. Daarbij trokken de agenten zo hard aan haar kleding dat haar blauwe bh zichtbaar werd. Nu staat de bh symbool voor de strijd tegen de onderdrukking van de vrouw.

De Egyptische graffiti is niet onopgemerkt gebleven in de wereld. Soraya Moyafat heeft er een boeiende blog over geschreven en Amnesty International gebruikt de beelden in hun campagne tegen discriminatie van vrouwen.

In de volgende aflevering reizen we verder door Afrika en bespreek ik de talen van het gebied dat ‘de Soedan’ wordt genoemd.


Bronnen:
De Grote Taalatlas
Afrikaanse talen (Wikipedia)
Kaart met talen van Afrika (door Mutur Zikin)
African languages
Afro-Aziatische talen (Wikipedia)
Hoeveel talen worden er in Afrika gesproken
Soraya Morayev's blog over graffiti in Egypte
Tussen taal en beeld
Het ontstaan van schrift (uit: Algemeen letterkundig lexicon)
Egyptisch (Wikipedia)
Egyptian hieroglyphs (Engelstalige Wikipedia)
Hiërogliefen (Wikipedia)
Beeldtaal (Wikipedia)
Jean-François Champollion (Wikipedia)